قنوات یکی از شاهكارهاي تفكر ايرانيان در گذشتههاي دور براي تامين آب مورد نيازشان بوده كه امروز به عنوان میراثي گرانبها در اختيار نسل كنوني قرار دارد ولي متاسفانه تاكنون حافظان خوبي براي آنها نبودهايم.
اين سازههاي آبي در ابرکوه عمری به بلندای تاریخ کهن هزاران ساله این شهر دارد چرا که گفته میشود درخت سرو 4500 ساله ابرکوه از یک قنات بزرگ به نام نبادان که اکنون نيز فعال است، حقآبه داشته و از آن سیراب میشده است .
تا زمانی که بشر با دخالتهای خود چرخه طبیعت را بر هم نزده بود، چشمهها و قنوات، تنها منابع آبی مناطق خشك و كمآبي مانند ابركوه بوده اما رفته رفته از دهه 40 که تکنولوژی حفر چاه و پمپاژ آب وارد کشور شد، مرگ قناتها نیز آغاز شد به طوری که از 103 رشته قنات فعال ابرکوه در دهه 50، تنها 9 مورد باقیمانده که آنها نیز با دیو نابودی دست و پنجه نرم میکنند .
اين در حالي است كه هنوز هم قناتهاي ابركوه از جاذبههای گردشگری اين شهر تاریخی و نمونه گردشگری كشور محسوب میشوند و همواره مورد بازدید گردشگران داخلی و خارجی قرار دارند.
به گفته یکی از کارشناسان منابع آب ابرکوه، این حقیقت تلخ که امروز خطر در کمین اندک قناتهای باقیمانده است، خیلی دور از ذهن نيست و اگر وضعیت برداشت آب چاههای عمیق و نیمه عمیق به همین ترتیب ادامه داشته باشد، در یک دهه آینده از «قنات» جز یک نام باقی نخواهد ماند .
«محمدحسین باقری» اظهار ميكند: مکانیزم هیدرولوژیکی قنات مبتنی بر یک نظام تعادل و پایداری است به نحوی که با وقوع خشکسالی و اُفت سطح آب زیرزمینی، آبدهی قنات کاسته میشود و سپس با چند بارندگی مجدداً قابلیت احیا خواهد داشت اما چنانچه با مداخلات انسانی از قبیل حفر چاه، سطح آبهاي زیرزمینی از سطح آب در قسمت تره کار، پایینتر رود، قنات مذكور حتی در بهترین شرایط نزولات جوی نیز توان جاری ساختن آب را نخواهد داشت .
وي با بيان اين كه خشکسالی دهه 40 و اوایل دهه 50، بخش عمدهای از قنوات ابركوه را در وضعيت کمآبی یا خشک شدن قرار داد، ميگويد: متأسفانه از همين دوارن نيز با ورود تکنولوژیهاي حفر چاههای عمیق و نیمه عمیق و پمپاژ آب از اعماق زمين، کفشکنیهای بیرویه چاههاي موجود آغاز و به شکل حریصانهای با افزایش تعداد چاههایی كه بعضاً نيز در حریم آبی قنوات حفر شد، امروز شاهد نابودی این میراث و دسترنج نیاکان خود هستیم .
اين کارشناس منابع آبي در اين باره یادآور ميشود: هر چند به دنبال خشكسالي دهه 40، خشکي قنوات همتآباد، جنتآباد، ولیآباد، علیآباد و یوسفآباد اتفاق افتاد ولي آنچه توان احیاي اين قنوات براي هميشه را از آنها گرفت شروع حفر چاههای نیمه عمیق در اين مناطق بود.
وی اولین قانون مربوط به آب را مربوط به سال 1309 در كشورمان ذكر ميكند و ميگويد: قريب یک قرن از قانونمند شدن آب در كشورمان ميگذرد و در واقع تا قبل از آن مردم خود حافظ آب بودند اما نكته حائز اهميت اين است که زمانی که مالکیت آب و حفظ آن بر عهده مردم بود نسبت به زمانی که دولتیها وارد این مقوله شدند و خواستند قانون حفظ و حراست از آبهای زیرزمینی را اجرا کنند، موفقتر بودیم .
بازگشت به سنتهاي قديمي براي نجات منابع آبي
باقری با اشاره به وجود میرابها و مالکیتهاي خصوصی آب در گذشته، خاطرنشان ميكند: دولت نیز امروز با اجرای طرحهايي مانند ايجاد تشکلهاي آببران، به این نتیجه رسیده است که باید به همان سنت قدیم بازگشت و حفاظت از قنوات را بر عهده خود مردم که داراي نوعي بروکراسی خاص و موفق در این حوزه بودند، بگذارد .
وي با بیان این که تعداد قنوات ابرکوه از 103 رشته در دهه 50 به 9 رشته در حال حاضر کاهش یافته است، اضافه ميكند: این آمار تکاندهنده و نگرانکننده تنها ناشی از خشکسالی نیست چرا که در سالهای اخیر بارندگی آن چنان کاهش نداشته که بتواند 90 درصد قنوات را خشک کند .
برداشتهاي بیرویه عامل تشدیدکننده خشکي قنوات
ريیس سابق اداره منابع آب ابرکوه حفر چاه و بهرهبرداری بیرویه از آبهای زیرزمینی با ابزار پمپاژ را عامل اصلی تشدیدکننده خشکي این میراث حیاتی ميداند و عنوان ميكند: به عنوان نمونه، عليرغم وجود قنوات متعدد در منطقه فراغه، اكنون تنها قنات جعفرآباد باقی مانده و قنات علیآباد هم بسیار کم آب شده و در حال دست و پا زدن در باتلاق نابودی است .
وي همچنين ادامه ميدهد: دولتآباد و میان دشت قنوات فعال بخش بهمن هستند که قنات اخیر هم وضعیت چندان مطلوبی ندارد. شاهآباد و بابک نیز قناتهای باقیمانده در منطقه شمالی و غربی ابرکوه هستند و متأسفانه قنوات نوشآباد، فیروزآباد، فخرآباد بداف و قاضی صفیآباد نیز به تازگي خشکیدهاند.
باقري از قناتهاي مدوئیه و نبادان به عنوان دیگر قنوات باقیمانده ياد ميكند و ميگويد: نبادان یکی از قناتهای بسیار مهم ابرکوه بوده كه متأسفانه اکنون از شرایط مطلوبی برخوردار نیست و مالکان نیز به ناچار در حال اخذ مجوزهای لازم جهت حفر چاه به جای آن هستند .
برداشت 2 برابر استانداردي از سفرههای آبي ابرکوه
اين کارشناس منابع آب با اشاره به برداشت حجم زیاد آب از چاههای عمیق و نیمه عمیق در چند دهه اخیر، ابراز ميكند: برداشت چاههای کشاورزی تقریباً بالای 130 میلیون مترمکعب و تخلیه قناتها حداکثر بین 3 تا 5 میلیون مترمکعب بوده است به عبارتي تنها سه درصد از تخلیه آبهای زیرزمینی از قنوات بوده و این یعنی برداشت از چاهها اولین و سنگینترین ضربه را به قناتها وارد کرده است .
وي برداشت آب از سفرههای زیرزمینی در ابرکوه را حدود دو برابر حد استاندارد عنوان ميكند و ميگويد: با توجه به این که آب تجدیدپذیر دشت ابرکوه و همچنین آب قابل برنامهریزی حد بهینه، برداشت را حدود 60 میلیون مترمکعب نشان میدهد اما در برخی مواقع تا 160 میلیون مترمكعب برداشت شده كه منجر به اين شده كه در چهار دههي گذشته بیش از یک میلیارد مترمکعب آب از ذخیره استاتیک سفره ابركوه برداشت شود تا اندازهاي كه امروز دشت ابرکوه را در کنار دشت یزد- اردکان بهعنوان بحرانیترین دشتهای استان ميشناسيم.
قناتهای مسکن مهر نمونه عيني وضعیت اسفناک قنوات
باقری در ادامه یادآور ميشود: قنوات یکی از میراث تاریخی و گرانبهای شهرستان ابرکوه است که عوامل مختلف بدون برنامهریزی و نظارت، دستبهدست هم داده است تا نتوانیم آن را حفظ کرده و ما نیز همچون گذشتگان آن را به نسل آینده تحویل دهیم.
وي نمونه عینی وضعیت اسفناک قناتها را قناتهای مسکن مهر که روزی سرچشمه حیات، شادابی و طراوت بوده و امروز به محل تجمع حیوانات و حشرات موزی تبدیل شده است، ذكر ميكند.
باقری تاكيد ميكند: كنترل برداشت از آبهای زیرزمینی از طریق چاههای کشاورزی با همکاری همه دستگاهها، مشارکت بخش مردمی، اصلاح الگوی کشت، اجرای روشهای بهینهسازی مصرف آب، نظارت و کنترل برداشت در بخشهای صنعتی، از جمله راهکارهای کنترل برداشت آبهای زیرزمینی است .
وی با اشاره به نقش همراهی و تعامل کشاورزان در حفظ و حراست از منابع آبی، یادآور ميشود: در اجرای طرح خاموشی چاههای کشاورزی شاهد بالاترین سطح همراهی کشاورزان ابركوهي بودیم به نحوي که در ابرکوه برخی از قنوات از جمله جلیلآباد بعد از پنج سال خشکی و هر چند به مدت کوتاه، آب دار شد و آبدهی قنات جعفرآباد نیز با افزایش قابلتوجه همراه بود .
ريیس سابق اداره منابع آب ابرکوه در پايان نيز تأکید ميكند: مسئولان، متولیان و حتی مردم باید دیدگاه خود را نسبت به برداشت آب تغییر دهند و برای احیاي سفره آب زیرزمینی ابرکوه، نجات قنوات باقی مانده و پایداری کشاورزی منطقه تلاش کنند .