زیارت اربعین، بازتولید هویت شیعی

لفته منصوری

در جهانی که هایدگر از خدای سرنگون شده[1] سخن گفته است و کارل رانر – الهی دان مسیحی - از خدای متروک[2] و نیچه از مرگ خدا[3] و در تسامح آمیز ترین رویکرد، مارتین بوبر فیلسوف و نویسنده یهودی اتریشی از «کسوف خداوند» یا «محاق خداوند» حکایت می کند. در مشرق زمین و خاستگاه و آوردگاه ادیان توحیدی زیباترین، عاشقانه ترین و عاقلانه ترین جلوه های عبودیت الهی در اربعین حسینی ظهور و بروز یافته است. این مناسک دینی، کارکردهای مختلف دینی، فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و امنیتی در سطح ملی، منطقه ای و بین المللی دارد. در این یادداشت کوشش می کنم به بعد اجتماعی – سیاسی این همایش با شکوه مردمی در تولید قدرت نرم بپردازم. چرا که «شيعه، امام حسين (ع) را مظهر يك پرچم سرخ در حال اهتزار به عنوان استمرار نبرد حق و باطل و گرفته شدن انتقام خون اهل حق از باطل و اسوه ظلم ستيزي و نپذيرفتن حكومت غاصبان تلقي نموده است» (متقی زاده، 1384: ص37) .

آیا زیارت اربعین حسینی نوعی زایش هویت شیعی محسوب می شود؟ آیا راهپیمایی منحصر به فرد اربعین حسینی قدرت نرم ایجاد می کند؟ آیا می توان بر این راهپیمایی بزرگ عنوان جنبش اطلاق کرد؟ آیا زائران اربعین حسینی به مثابه یک جمعیت مذهبی – سیاسی در معادلات و معاملات منطقه ای و بین المللی اثر گذار است؟ آیا این اقلیت های پراکنده که در این همایش عظیم به هم می پیوندند، قادرند اسباب وحدت خود را ذیل و ظل مفهوم قرآنی «امت» تئوری سازی کنند؟ خاستگاه و موقعیت مکانی این رویداد بزرگ در عراق و در مجاورت مرزهای جغرافیایی جمهوری اسلامی ایران و در قلب خاورمیانه چه دستاوردهای استراتژیک برای شیعه، ایران و عراق دارد؟ اینها و سوالات دیگر ما را به مقوله ی جدیدی از قدرت در ساختار بین الملل رهنمون می کند. اینکه زیارت اربعین این پتانسیل را برای ارتقاء ظرفیت ژئوپلتیک[4] به قدرت ژئوکالچر[5] مهیا کرده است؟ موضوع این یاداشت است.

ژئوپليتيک مفهوم قديمي تري نسبت به واژه ژئوکالچر بوده و از ابتداي قرن بيستم به عنوان نشانه اي براي تحولات و درگيري هاي جهاني در مورد کسب، حفظ و بسط قدرت به‌کار رفته است. قرن بيستم را قرن ژئوپليتيک گفته اند. در طول قرن بيستم ژئوپليتيک به منظور تعريف و توصيف مستمر رقابت جهاني بين بلوک سرمايه داري غرب و بلوک شوروي و سياست ‌هاي استعماري در جهان سوم بکار رفته است. در ژئو پليتيک، بسط جغرافيايي و سرزميني به ‌جاي تکيه بر فرهنگ و روش هاي فرهنگي بر سياست و اقتصاد تکيه دارد (حیدری، 1384: صص 116-93).

اما ژئوکالچر بيانگر چهارچوب فرهنگي اي است که نظام ها، مکتب ها و ايدئولوژي ها در محدوده آن عمل کرده و اثر مي‌گذارند و مقدمات و مباني فکري خود را نه در محدوده ملي و محلي بلکه در يک جغرافياي فرهنگي منتشر مي سازند. در ژئوکالچر تمرکز فعاليت ها بر فرهنگ بجاي سياست و اقتصاد است و از مولفه هايي چون دعوت فرهنگي، تبليغ، نشان دادن کارآمدي، نشان دادن توانايي توليد سرمايه فرهنگي و اجتماعي و رابطه هاي معنوي و فرهنگي و مقاومت به‌جاي زور و سيطره و استعمار استفاده مي شود (عزتی، 1388).

ژئوکالچر فرآیند پیچیده ‌ای از تعاملات قدرت، فرهنگ و محیط جغرافیایی است که طی آن فرهنگ‌ ها هم‌ چون سایر پدیده ‌های نظام اجتماعی همواره در حال شکل‌گیری، تکامل، آمیزش و جا به ‌جای در جریان زمان و در بستر محیط جغرافیایی کره زمین‌اند، به عبارت دیگر ژئوکالچر ترکیبی از فرایندهای مکانی – زمانی قدرت فرهنگی میان بازیگران متنوع و بی‌شماری است که در لایه ‌های مختلف اجتماعی و در عرصه محیط یکپارچه سیاره زمین به نقش‌آفرینی پرداخته و در تعامل دائمی با یکدیگر به سر می‌برند (حیدری، 1384: صص 116-93).

بنابراین، ژئوکالچر، یعنی اهمیت دادن به عناصری چون فرهنگ، زبان، قومیت و مذهب در کنار سایر عوامل ژئوپلیتیکی است. به نظر می رسد، ژئوپلیتیک نوین ترکیبی از مفاهیم ژئوپلیتیک کلاسیک، ژئواکونومیک و ژئوکالچر باشد(روشن و فرهادیان، 1385، 130).

اگر ژئوپلتیک دنیای اسلام را به چهار بخش: مرکزی (خاورمیانه)، غربی (کشورهای آفریقایی)، شمالی (آسیای میانه و قفقاز) و شرقی (از مرز ایران تا کناره های اقیانوس آرام) تقسیم کنیم (عزتی، 1382: ص155) پدیده شیعه در قلب این منطقه واقع شده و به طور بالقوه یکی از بازیگران این عرصه محسوب می شود.

شیعیان خاور میانه کمربندی شیعی را به دور خلیج فارس کشیده اند و آنچنان که توال می گوید، 70 درصد جمعیت خلیج فارس را تشکیل می دهند (توال، 1380: ص89). از این رو خلیج فارس را می توان خلیج شیعی نامید. منطقه ای که 75% منابع نفتی دنیا را در خود جای داده است. اهمیت ژئوپلتیک این منطقه را به 3 دلیل عمده دانست:

1) اهمیت فرهنگی و عقیدتی این منطقه به خاستگاه تمدنی آن برمی گردد. ادیان بزرگ الهی در این منطقه ظهور کرده و اسلام به عنوان آخرین دین الهی نیز خاستگاه خاورمیانه ای دارد. علاوه بر این وجود قبله مسلمانان و همچنین قبور مطهر پیامبر اسلام (ص)، حضرت فاطمه (س) و 11 امام از ائمه شیعه در آن به منطقه اهمیتی ویژه داده است.

2) اهمیت طبیعی و جغرافیایی منطقه، به شکل طبیعی و جایگاه آن، که محور اتصال سه قاره اروپا، آفریقا و آسیاست، برمی گردد. وجود تنگه هرمز به عنوان مدخل ورودی خلیج فارس و تنها راه دریایی آن، و عبور روزانه چهل درصد نفت مصرفی دنیا از این تنگه، سبب اهمیت دوچندان این منطقه که در اختیار جمعیت های شیعی است، شده است.

3) اهمیت اقتصادی منطقه به دو مولفه اصلی که موتور محرکه دنیای مدرن است، قابل تقسیم است: ذخایر عظیم نفت و گاز و منابع انرژی و همچنین بازار مصرفی آن می باشد. (نادری، 1390: ص8).

جمعیت های شیعی بر مبنای نزدیکی جغرافیایی با ایران را می توان در دو حلقه شیعیان حوزه ی مرکز و پیرامون تعریف نمود. شیعیان حوزه مرکز و نسبت جمعیتی آنان عبارتند از: عربستان سعودی 10 تا 15 درصد ( Midle East Report, 2005:1) ؛ عراق، بیش از 60 درصد (نادری، 1387: ص139)؛ بحرین، بین 70 تا 75 درصد( Fuller and Francke, 1999: 120) ؛ کویت، 40 تا 50 درصد؛ امارات، بین 16 تا 20 درصد؛ عمان 23 درصد؛ پاکستان، 10 تا 25 درصد؛ ( Naderi, 2012a: 53) ؛ قطر، 20 درصد (توال، 1380: ص129). افغانستان، 30 تا 33 درصد (بختیاری، 1385: ص20). آذربایجان، 75 درصد (توال، 1380: ص45). شیعیان حوزه پیرامونی و ترکیب آنان عبارتست از: لبنان، 40 درصد (Rosiny,2010:222) . سوریه 17 درصد (عزتی، 1388: ص167) . ترکیه، 25 درصد (توال، 1380: ص63). یمن، 40 درصد؛ هند 3 درصد ( Naderi, 2012b: 10-11) . ویژگی کلی شیعیان در اغلب کشورهای مذکور (اعم از مرکز و پیرامون) را می توان اینگونه برشمرد: محرومیت از حقوق اولیه؛ قرار داشتن در معرض تبعیض های آشکار و پنهان در زمینه حقوق اجتماعی – مدنی؛ عدم مشارکت فعال و چشمگیر در قدرت سیاسی و مناصب اجرایی حکومتی؛ نگاه مبتنی بر شک و سوء ظن به آنان از سوی حکومت ها؛ تحت فشار بودن و ممانعت از ابراز آزادانه عقاید و اجرای مناسک مذهبی؛ همه ی این موارد ریشه در امر اعتقادی داشته و آن را بایستی در دوگانگی تشیع/تسنن باز شناخت. داستانی که تاریخی به درازی تاریخ اسلام داشته و به امور سیاسی و اعتقادی در صدر اسلام باز می گردد. این اختلافات در طول زمان با روی کار آمدن حاکمان سنی مذهب، و بازتولید سلطه آنان برشیعیان، باعث گردیده تا شیعیان به مثابه طبقه ای فرودست (نادری، 1387: ص135) تلقی گردیده و نابرابری اجتماعی درون حاکمیتها و همچنین در گستره سیاسی و منطقه ای افزایش یابد. (نادری، 1393، ص131)

به نظر من راهپیمایی اربعین از نقطه نظر جامعه شناسی سیاسی ویژگی های جنبش اجتماعی[6] مدنی را دارد. جنبش اجتماعی را به عنوان نوعی آمادگی جمعی برای کنش که از طریق آن برخی از انواع تغییرات کسب می گردد، برخی نوآوری ها پدید می آید یا برخی شرایط پیشین بازگردانده می شود؛ تعریف کرده اند. آنتونی گیدنز منظور از جنبش اجتماعی را: «کوششِ جمعی برای پیشبرد منافع مشترک یا تأمین هدفی مشترک از طریق عمل جمعی خارج از حوزه ی نهادهای رسمی» (گیدنز، 1373: ص675)؛ بیان می کند.

بنابراین فارغ از برخی تحلیل هایی غربی و دنباله های منطقه ای آنها که شیعه را به عنوان عامل بی ثباتی معرفی می کنند، و از مفاهیمی چون احیای شیعه [7] ، خیزش شیعه [8] ، پان شیعیسم [9] ، بین الملل شیعه [10] ، رنسانس شیعه [11] ، بلوک شیعه [12] ، امپراتوری شیعه[13] ، شیعیستان [14] ، بیداری شیعه [15] ، محور شیعه [16] و قوس رافضی [17] به منظور استفاده ابزاری بر علیه تشیع بکار می برند. ساختار جنبش اجتماعی شیعه غیر رادیکال، مسالمت آمیز و کاملا مدنی است.

از سوی دیگر به نظر می رسد راهپیمایی اربعین هویت یابی شیعه را با توجه به زمان، مکان و شرایط اجتماعی تسهیل کرده است. پروفسور ابراهیم الحیدری جامعه شناس عراقی و نویسنده کتاب «تراجیدیا کربلاء: سوسیولوجیا الخطاب الشیعی» در مصاحبه ای می گوید: مردم ‌شناسی فرهنگی که به مطالعه فرهنگ و جامعه انسانی می ‌پردازد، تأکید دارد که آیین ‌ها وظیفه‌ای دوگانه دارند؛‌ آنها تصورات دینی را تهییج و احیا می‌کنند، و در مرحله دوم احساس بازگشت به ریشه ‌ها‌ی اصلی را تقویت می‌کنند. می‌توان این گونه کارکردهای اجتماعی و فرهنگی را در زمان ‌های پریشانی فرهنگی و بروز شکاف ‌های اجتماعی مشاهده کرد، همچنان که در درمان تناقضات درونی افراد، در جامعه ‌ای که به سبب روند تغییر سریع، توازن خود را از دست داده، ایفای نقش می‌کنند. زیرا نزاعی که میان ارزش‌های جامد گذشته و ارزش‌های پویای معاصر پدید می‌آید،‌ جامعه را از حالت توازن خارج می‌کند. به عبارت دیگر می‌توان وظیفه دوگانه آیین‌ها را به تلاش‌هایی مرتبط دانست که برای حمایت از خویشتن در برابر محو و انحلال هویتی صورت می‌گیرد و حالت‌های پریشانی و پرتنشی که ایجاد کرده‌ است (الحیدری، 2010)

راهپیمایی اربعین اقلیت های پراکنده و متفرق از کشورهای مختلف را حول محور دینی – سیاسی سازمان داده و آنها را در چارچوب «امت» به وحدت می رساند. بر این اساس «امت» به مجموعه ای از انسانها اطلاق می گردد که هدف و مقصد واحدی آنان را گرد هم جمع نموده باشد. مرز میان «امت ها» مرزی عقیدتی است. از این طریق قدرت نرم بازتولید می شود. قدرت نرم، « در اصطلاح به معنای توانایی شکل دهی به ترجیحات دیگران از طریق اقناع و جذب دیگران به گونه ای آشکار اما نامحسوس است که برای کسب نتایج مطلوب از طریق جذابیت به جای اجبار یا تطمیع بکار گرفته می شود و با به کارگیری ابزارها و شیوه‌های غیرمستقیم بر منافع یا رفتارهای دیگر کشورها اثر خواهد گذاشت» (نای، 1387: صص 46-43).

اما در رابطه با ایران، کشوری که پس از انقلاب اسلامی، جمهوری اسلامی را بر اساس آموزه های مذهب شیعه ایجاد کرده و این مذهب را به عنوان مذهب رسمی در قانون اساسی پذیرفته است. ایدئولوژی شیعی همواره در سیاست خارجی ایران از گذشته به نوعی مطرح بوده است. بعضی از دیدگاه ها معتقدند که حتی رژیم گذشته، علیرغم عدم اعتقاد به استفاده از ابزار ایدئولوژیک در پیشبرد سیاست خارجی به نوعی از ابزار شیعی برای افزایش نفوذ درمنطقه استفاده کرده است (فولر و فرانکه، 1384: ص171).

جمهوری اسلامی ایران در شبکه ژئو کالچری شیعه از جایگاه ویژه ای برخوردار است. از آنجا که جنبش های دینی در ایران، و در رأس آنها انقلاب اسلامی، به علت اکثریت جمعیتی شیعه، وجود کانون های علمی و نظری و غیره نقش کانونی در تحول فکر سیاسی شیعه در منطقه بر عهده داشته اند (کریمی مله، 1374: ص53).

به همین جهت دکترین «سد نفوذ» که آمریکا در جنگ سرد بر علیه شوروی بکار گرفت هم اکنون نیز بر علیه جمهوری اسلامی ایران استفاده می کند.

یکی از مهمترین افرادی که در این رویکرد نقش اساسی ایفاء کرد، «جورج کنان» بود. کنان در فوریه 1946 به دولتمردان آمریکایی گوشزد کرد که حکومت شوروی می بایست چنان تحت فشار قرار گیرد، تا با توجه مفرط به سیاست خارجی از مشکلات درونی غفلت ورزد؛ و بدین ترتیب شورش و نارضایتی های داخلی و ضربات بی امان ایالات متحده از خارج، شیرازه این نظام را از هم فرو بپاشد. باید اهداف کمونیسم روسی عقیم و دست نایافتنی جلوه داده شود و امیدواری ها و شور انقلابی حامیان مسکو رو به زوال باشد. دکترین سد نفوذ بر اساس بزرگنمایی خطر شوروی استوار شده بود و ابزار اجرایی این دکترین، شامل سه دسته ابزار سیاسی (سیا)، ابزار اقتصادی (طرح مارشال و اصل چهار) و ابزار نظامی (ناتو) بود. این تئوری مبنای حرکت رییس جمهوران آمریکا تا اوایل دهه 90 میلادی و یکی از عوامل فروپاشی کمونیسم در طول سال های 1989 تا 1990 بود (اخباری، 1390: ص91).

باید توجه داشت که امروزه تبلیغات وسیعی که علیه مخالفان آمریکا و بزرگنمایی خطر آنها، به ویژه ایران در حیطه های چون تلاش برای تولید سلاحهای کشتار جمعی و به خطر انداختن صلح و امنیت جهانی صورت می گیرد، و همچنین طرح مطالبی در خصوص «هلال شیعی»[18] و ترساندن کشورهای عربی از این مسئله و نیز مقایسه مهدویت با کمونیسم را در قالب این نظریه ارزیابی کرد. در این راستای فرانسوا توال نویسنده، محقق و جامعه شناس فرانسوی در کتاب معروفش به نام «ژئوپلتیک شیعه» که با انگیزه سیاسی القای شیعه هراسی و بزرگ نمایی اختلافات و شکاف های دینی و مذهبی جهان اسلام تدوین شده است، سعی می کند تا خطر تشیع را به حکمرانان غربی و عربی گوشزد و آنها را به چاره جویی وادار نماید.

او اظهار می دارد که شیعه پس از قرن ها خمودگی کم کم بیدار می شود. این بیداری در جریان نبردی است صد ساله با سنیان که همواره سعی در سرکوب آنها داشته اند و نیز نبردی علیه دنیای غرب (توال، 1384: ص25). برنامه این مذهب در وجه دنیوی اش عبارت است از زندگی در انتظار ظهور امام زمان (عج) همراه با مبارزه در راه برقراری عدل در روی زمین. هر کس به آسانی درک خواهد کرد که مذهب شیعه با داشتن چنین استخوان بندی فلسفی و مذهبی، قادر خواهد بود همچون اهرم بی مانندی برای ایجاد بی ثباتی در جهان عمل کند (همان: ص26). شیعه گری نبردی را دنبال می کند که عالم گیر است؛ در واقع مهدی گری شیعه را می توان با کمونیسم مقایسه کرد. اقلیت شیعه برای رهایی جهان می جنگد؛ همچنان که در اندیشه مارکسیستی، پرولتاریا برای رهایی تمام بشریت مبارزه می کند (همان).

به نظر او دو ویژگی برای شیعه گری باعث می شود تا این مذهب تبدیل به مذهبی شورش طلب و انقلابی گردد: نخست اقلیت محروم بودن آن – به غیر از ایران پس از صفویه – و دوم آرمانی بودن تاریخ و آینده ی آن (همان: ص22-21).

راهپیمایی اربعین به عنوان مناسک دینی – سیاسی و اجتماعی هویت شیعی را بازتولید کرده و جمعیت های پراکنده ی شیعی را به داشته ها و توانایی های خود آگاه می سازد. شیعیان عراق سنت اربعین را حتی در شرایط خفقان حکومت های استبدادی انجام دادند. اما در چند سال اخیر و علیرغم تهدیدهای گروه های افراطی ساخته آمریکا و دنباله های عربی و عبری آن در منطقه این مراسم با جمعیت بیشتر و باشکوهتر از اقصی نقاط جهان برگزار می شود. به نظر می رسد جامعه شیعی در حال ارزیابی و ارتقاء قدرت خود از ژئوپلتیک تا ژئوکالچر می باشد. قدرتی که اثرات کانونی در روابط ملی، منطقه ای و بین المللی خواهد گذاشت.

منابع و مآخذ:

- اخباری، محمد و دیگران (1390)، «موقعیت ژئوپلتیک ایران و تلاش های آمریکا برای تثبیت هژمونی خود در جهان، مطالعه موردی: خاورمیانه بزرگ » پژوهش های جغرافیای انسانی، ش 75، بهار، صص 112-87

- الحیدری، ابراهیم (2010)، «جامعه‌شناسی اربعین و آیین‌های عزای حسینی» مصاحبه با مجله اطیاف عراقی: http://dinonline.com/doc/interview/fa/4474 دسترسی آذرماه 1394.

- بختیاری، محمد عزیز (1385)، شیعیان افغانستان، قم: شیعه شناسی.

- توال، فرانسوا (1380)، ژئوپلتیک شیعه، ترجمه حسن صدوق ونینی، تهران: دانشگاه شهید بهشتی.

- توال، فرانسوا (1384)، ژئوپلتیک شیعه، ترجمه کتایون صابر، تهران: ویستار.

- حیدری، غلامحسن (1384)، «ژئوکالچر یا ژئوپلیتیک فرهنگی»، نشریه جغرافیا ژئوپلیتیک، ویژه نامه بهار.

- روشن، علی اصغر ؛ نورالله فرهادیان(1385)، «فرهنگ اصطلاحات جغرافیای سیاسی- نظامی»، تهران: انتشارات دانشکده امام حسین(ع).

- عزتی، عزت الله (1382)، ژئوپلتیک در قرن بیست و یکم، تهران: سمت.

- عزتی، عزت الله (1388)، ژئوپلتیک شیعه و امنیت مرزهای جمهوری اسلامی ایران، تهران: البرز فر دانش.

فولر،گراهام ؛ فرانکه ،رحیم (1384)، شیعیان عرب، مسلمانان فراموش شده ، ترجمه خدیجه تبریزی ، تهران – قم : انتشارات مرکز شیعه شناسی.

- کریمی مله، علی (1374)، «تجدید حیات شیعه و توسعه سیاسی»، مجله پژوهشی دانشگاه امام صادق (ع)، شماره 1.

- گيدنز، آنتوني ( 1373)، جامعه شناسي، ترجمه منوچهر صبوري، تهران: نشر ني ،چاپ اول .

- متقی زاده، زینب (1384)، جغرافیای سیاسی شیعیان منطقه خلیج فارس، قم: موسسه شیعه شناسی.

- نادری، احمد (1387)، گفتمان جنبش شیعی عراق، بررسی انسان شناختی، چاپ دوم، تهران: نشر نزدیک.

- نادری، احمد (1390)، «نئومکیندریسم و نظریه ریملند شیعی»، دو فصلنامه علمی – پژوهشی دین و ارتباطات، سال هجدهم، شماره دوم – پاییز و زمستان، پاپی 40، صص 207-177.

- نادری، احمد (1393)، «از ژئوپلتیک دولت محور، به ژئوکالچر تمدن محور؛ خاورمیانه عرصه نبرد تمدن ها»، دو فصلنامه مطالعات قدرت نرم، شماره دهم، بهار و تابستان، صص 142-123.

- نای، جوزف (1387)، قدرت نرم، ترجمه سید محسن روحانی و مهدی ذوالفقاری، تهران: انتشارات دانشگاه امام صادق.

- Fuller, Garham E & Franck, Rend Rahim, (1999), The Arab Shia, The Forgotten Muslims, London: Macmillan.

- Rosiny, Stephan, (2010), Sunniten und Schiiten im Libanon: Dimensionen einer Komplexen Bezihung, in: Sigrid Faath (Hrsg), 2010, Rivalitaten und konflikt Zwishen Sunniten und Schiiten in Nahost, Berlin: DGAP.

-Naderi, Ahmad, (2012a), Schiitische Staatsrason und die Rolle des Irans als Regionalmacht, Eurasiches Magazin. Ausgabe Februar 2012, 02.02. 2012, pp.46-59.

- Naderi, Ahmad, (2012b), Iran als Zentrum Schiitischer, Geopolitik In: Schiitische Geopolitik?, Welt Trends, spezial 7, Potsdam Welt Trends.