سوغاتی بردن و سوغاتی گرفتن از گذشته تاکنون بخشی از فرهنگ ایرانیان بوده و در بین خانواده های ایرانی رواج گسترده ای دارد، این امر که بیشتر براساس جنبه ها ارزشی و انسانی شکل گرفته هم اکنون به بخش مهمی از معرفی فرهنگ های مختلف تبدیل شده است.
سوغاتی هر منطقه ای برای گردشگری آن منطقه و جذب بیشتر گردشگران اهمیت دارد، چنانچه گردشگران بخشی از زمان سفر خود را برای تهیه سوغاتی که بیشتر معرف فرهنگ و آداب و رسوم آن منطقه است، اختصاص می دهند.
در این بین استان ها و یا مناطقی که در بحث سوغاتی از تنوع گسترده با ویژگی های کیفی و ارزانی برخوردار باشند می توانند با معرفی برنامه ریزی شده به یکی از مناطق گردشگر پذیر تبدیل شوند.
شاید تاثیر این امر تاکنون در خصوص گردشگری داخلی مطالعه نشده باشد، اما اظهارات بسیاری از گردشگران نشان می دهد که سوغاتی در حال حاضر به یکی از جاذبه های گردشگری تبدیل شده و بسیاری از مسافران با شناخت و یا برای شناخت آن اقدام به سفر می کنند.
در این زمینه استان اردبیل از استان های برجسته کشور بوده و برخی از سوغاتی های آن نظیر عسل و صنایع دستی نه تنها در داخل کشور بلکه در سطح جهانی نیز شناخته شده است.
بهره گیری از این مولفه برای جذب گردشگر تنها با معرفی و شناساندن آن در داخل و خارج از مرزها محقق خواهد شد، بحثی که شاید تاکنون مسئولان و متولیان گردشگری کمتر به آن پرداخته اند. در این راستا مجموعه ای از سوغاتی های اردبیل را در دو بخش خوراکی و صنایع دستی معرفی می کنیم.
اردبیل سوغاتی‌های زیادی دارد، از سرشیر، عسل، کره، حلوای سیاه، آب نبات، شیرینی‌های محلی و تخمه آفتابگردان به عنوان سوغاتی های خوردنی گرفته تا مسند، گلیم، جاجیم، قالی، لباس های پشمی، شال و... به عنوان سوغاتی های فرهنگی و هنری.
عسل طبیعی با طعم چهل گیاه
مهمترین سوغاتی اردبیل در بخش خوراکی عسل است که از گذشته به عنوان عسل اردبیل و یا عسل طبیعی سبلان شناخته می شود و امروزه درصد قابل توجهی از عسل مورد نیاز کشور در این استان تولید و روانه بازار سایر استان ها و کشورهی دیگر می شود. این استان با تولید سالانه شش هزار تن عسل در رتبه سوم تولید این محصول در کشور ایستاده است.
عسل اردبیل به دلیل وجود دشت های پر از گل و گیاهانی چون پونه، گشنیز، گون، آویشن، اقاقیا و… در دامنه سبلان بسیار مرغوب، با کیفیت و خوش طعم بوده و با موم و بدون موم عرضه می شود که براساس تاکید پزشکان مصرف عسل با موم خواص درمانی بیشتری دارد. بهترین نوع عسل دامنه سبلان عسل بهاره است.
البته عسلی برای درمان مفید است که بیش از یکسال از تولید آن نگذشته باشد، رطوبت خود را از دست نداده باشد و رنگ و طعم آن تغییر نکرده باشد.
عسل های اردبیل با توجه به گیاهی که از آن تولید می شود رنگ های متفاوتی داشته و از خواص درمانی و شفا بخشی همچون ضدعفونی کننده دستگاه گوارش، بهبود زخم ها، درمان بیماری های قلبی، عصبی، رماتیسم و… برخودار است. برخی از عسل های تولیدی استان اردبیل را با خواص دارویی معرفی می کنیم.
عسل چهل گیاه:عسل تولیدی اردبیل با توجه به گیاه استفاده شده خواص و طعم و رنگ مخصوصی داشته و دارای نام خاصی است و معمولا نام گیاه بر آن گذاشته می شود. اما در فصل بهار به علت تنوع زیاد گیاه شهدهای به دست آمده از عطر و بوی مختلفی برخوردار بوده و امکان تشخیص نوع غالب شهد وجود ندارد، به این نوع عسل اصطلاحا عسل چهل گیاه می گویند و دارای خواص دارویی نظیر مسکن سرفه و درمان بیماری های ریوی است.
عسل یونجه:خواص دارویی: چاق کننده، ازدیاد شیر مادر، ضد سرفه، تقویت اعصاب، معالج رعشه و تصفیه کننده خون، تقویت مغز و حافظه، کاهش نفخ و مفید برای گرفتگی عروق و ناراحتی‌های روده.
عسل گل قنقال:خواص دارویی: ضد سرفه های خلط آور، نرم کننده سینه، کنترل اسپاسم.
عسل بابونه:خواص دارویی: کاهش تب، میگرن، سردرد، آرتروز، کاهش حساسیت، ضد درد، کاهش فشار خون، دردهای استخوانی، تقویت سیستم ایمنی بدن و تقویت مغز و حافظه.
عسل آفتابگردان:خواص دارویی: مدر و نرم کننده سینه، مفید برای ناراحتی‌های ریه و حنجره و مسکن سرفه و سرماخوردگی.
عسل گون و آویشن:خواص درمانی: رفع نگرانی، ضد صرع، درمان بیماری های تنفسی، درمان درد های مفصلی، تقویت بینایی.
عسل شبدر و اسپرس:خواص دارویی: منظم کردن هورمن های بدن، آرامبخش.
عسل گشنیز:این نوع عسل از نظر رنگ زرد مایل به قرمز است و معطر بوده و خواص دارویی اشتهاآور، مقوی برای معده و مناسب برای بیمارهای عفونی عنوان می شود.
تاکید شده گردشگرانی که قصد خرید عسل مرغوب در اردبیل را دارند باید عسل موم‌دار و باکیفیت را بخرند. در حال حاضر قیمت عسل طبیعی در استان اردبیل ۶۰ هزار تومان است.
سرشیر (قیماق)
استان اردبیل به دلیل شرایط خاص طبیعی یکی از استان های مطرح در بحث دامپروری و تولید گوشت قرمز مرغوب و خوش طعم و نیز فرآورده های لبنی است، در این بین سرشیر یکی از مهمترین و معروف ترین فرآورده دامی این منطقه است.
سرشیر چربی طبیعی شیر است که در اثر جوشاندن آن به دست می آید و شبیه به خامه است و طعم بسیار لذیذ و خوشمزه ای دارد. تهیه آن به عنوان سوغاتی به توجه به امکان نگهداری کوتاه مشکل بوده اما در شرایط خاص امکان پذیر است، اما برای وعده صبحانه جذابیت بسیار مطلوبی برای گردشگران دارد.
برای تهیه سرشیر بیشتر از شیر گاومیش که بسیار پرچربی و غلیظ است، استفاده می شود. این محصول در بین گردشگران وارد شده به استان اردبیل بسیار پر طرفدار بوده و تقاضا برای آن زیاد است.
این محصول شاید در برخی از مناطق کشور نیز وجود داشته باشد ولی سرشیر اردبیل به دلیل برخورداری از طعم و مزه خاص و بی نظیر در سطح کشور شناخته شده بوده و گردشگران وعده های صبحانه خود را به آن پر می کنند.
عسل و سرشیر (بال قیماق) معروف ترین محصول و سوغاتی مناطق اطراف سبلان و به خصوص شهر توریستی سرعین است.
«رسته» شکلات ۱۰۰ ساله
یکی از غذاهای کمتر شناخته‌شده اما قدیمی اردبیل شکلات محلی به نام رسته است. رسته ترکیبی از شیر، شکر، گلوکز، کره طبیعی، خامه مخصوص سرشیر، مغز گردو و کاکائو است. شاید بتوان گفت جزو نادر شکلات‌هایی است که در تولید آن از آرد استفاده نمی‌شود.
فرآیند پخت و تهیه این شکلات نزدیک به ۲۴ ساعت زمان نیاز دارد و پخت به دقت نظارت و کنترل بسیارزیادی نیاز دارد. برای تهیه این محصول شیر، شکر، گلوکز و خامه در دیگ مسی جوشانده می‌شود، میزان جوشاندن آن به تشخیص شیرینی پز بوده و قوام آن در هنگام جوشش امتحان می شود.
این امتحان با آب سرد و بر اساس تکنیک‌های خاصی است که فوت‌های کوزه‌گری این صنعت را تداعی می‌کند. بعد از جوشیدن به حد کفایت و تغییر رنگ به قهوه‌ای، مخلوط از روی حرارت برداشته‌شده و سرد می‌شود. اینجا مرحله اضافه کردن کره طبیعی، کاکائو و گردو است.
در نهایت بعد از اینکه مخلوط آماده در قالب‌های فلزی ریخته شد با دستگاه برش به صورت سنتی برش خورده و آماده مصرف می‌شود. این شکلات فقط در یکی از محلات قدیمی اردبیل به نام کوچه عارف به فروش می‌رسد و می‌توان گفت تنها و اصلی‌ترین شکلات محلی اردبیل است.
قره حالوا سوغاتی مغذی
دیگر سوغاتی سنتی و شناخته شده اردبیل قره حالوا است. بطوریکه چه به لحاظ پیدایش و چه به لحاظ پخت منحصر به فرد بوده و در هیچ جای کشور پخت آن مرسوم نبوده و به عنوان سوغاتی سنتی اردبیل آوازه جهانی دارد.
بنا به اظهارات تهیه کنندگان این خوراکی خوشمزه قره حلوا نزدیک به ۹۰ سال است در اردبیل پخت می‌شود، آرد، جوانه گندم، آب، کره، ادویه‌جات و عصاره عسل طبیعی ترکیبات این محصول سنتی است. این خوراکی سرشار از کالری، پروتئین، کربوهیدرات و چربی، ویتامین هایB,C,Eو املاحی چون کلسیم، فسفر، منیزیم و اسیدهای آمینه است.
در گذشته حلوای سیاه در کنار خیابان و صرفا در میدان عالی‌قاپو و در خود اردبیل فروخته می‌شد. نکته جالب اینکه سایر شهرستان‌های استان اردبیل حلوای سیاه ندارند و نمی‌توان آن را به غیر از اردبیل در جای دیگر تهیه کرد.
علت پخت قره حلوا دقیقا مشخص نیست اما کوهستانی و سردسیر بودن اردبیل با توجه به طبع گرم این محصول می تواند یکی از دلایل رواج آن باشد، چراکه استفاده از گروه‌های غذایی با طبع گرم می‌تواند در پیشگیری از امراض فصلی و آب‌وهوایی و درمان آنها مؤثر باشد.
موادی که در ترکیب حلوای سیاه به کار می‌رود این غذا را حاوی ویژگی‌های درمانی بی‌نظیر به خصوص برای منطقه سردسیر و کوهستانی به مانند استان اردبیل کرده است.
عسل با خاصیت انگل زدایی، کره با خاصیت انرژی‌زایی، جوانه گندم سرشار از ویتامین و املاح مختلف و آرد به عنوان یکی از مهمترین گروه‌های غذایی در مجموع باعث می‌شود طبع حلوای سیاه گرم باشد و برای درمان سردی و بیماری‌های مرتبط با آن استفاده شود.
تخمه و آب‌نبات
شاید زمانی که سرخ پوستان آمریکا این گیاه را به خاطر مصرف غذایی کاشته و پرورش می دادند، هرگز تصور نمی کردند که چندین دهه بعد این محصول به یکی از مهمترین سوغاتی های اردبیل تبدیل شود.
آفتاب گردان گیاهی یک ساله بوده و تا حدود سه متر رشد می کند و در اکثر نقاط دنیا وجود دارد. گل آن درشت و به قطر ۳۵ سانتیمتر می باشد. در وسط گل قرمز رنگ آن دایره ای قهوه ای رنگ وجود دارد که تخم های آفتاب گردان دورتادور آن را گرفته اند.
تخمه آفتابگردان اردبیل طعم ویژه ای دارد که یکی از دلایل آن روش مغز پخت کردن آن است. همین امر باعث شده که طعم آن از سایر تخمه های مناطق کشور متفاوت باشد و به نوعی به سوغاتی این منطقه تبدیل شود.
امروزه اکثر گردشگران تخمه اردبیل را به عنوان سوغاتی تهیه و با خود می برند، ضمن اینکه این محصول از سال ها پیش به یکی از مهمترین هدایای اردبیلی ها برای بستگان و یا دوستان در سایر شهرها تبدیل شده و هر شهروند اردبیلی در سفر به استان های دیگر تخمه به عنوان سوغاتی تقدیم می کنند.
در کنار سوغاتی های سنتی که می‌توان در اردبیلی طعم آن را مزه کرد سوغاتی مثال‌زدنی دیگر اردبیل آب‌نبات است که در اغلب فروشگاه‌های حاشیه مجموعه بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی واقع در میدان عالی قاپو به فروش می‌رسد.
آب‌نبات اردبیل همچون تخمه به دلیل اینکه با استفاده از اصول و شیوه‌های خاصی تولید می‌شود طعم مجزایی دارد. علاوه بر این انواع طعم‌ها را می توان در آب‌نبات‌های اردبیل مشاهده کرد که می‌تواند نیاز تمامی ذائقه‌ها را تأمین کند.
صنایع دستی اردبیل؛ مجموعه از خلاقیت هنری
صنایع دستی استان اردبیل مجموعه بی نظیری از خلاقیت هنری است، هنری که با آداب و رسوم قوم ها و مناطق در هم آمیخته تا یادگار فرهنگی و هنری اردبیل برای گردشگران باشد. انواع فرش، مسند، شال، ورنی، گلیم، جاجیم، مفرش، قلاب بافی، خورجین، اشیا سفالی، چوبی و فلزی و... از جمله صنایع دستی اردبیل به حساب می‌آیند.
قالی بافی، گلیم، مسند و جاجیم از کهن ترین صنایع دستی اردبیل است که دارای شهرت کشوری و جهانی هستند. مسند نمین در این میان شهرت جهانی دارد و از اقلام مهم صادرات استان به سایر نقاط کشور و کشورهای خارجی است. گلیم نیز از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است.
صنایع دستی اردبیل بیشتر توسط عشایر و ساكنان شهرها و روستاهای كوچك منطقه صورت می گیرد. چنانچه ورنی و زیرانداز حاوی رنگ‌ها و طرحهایی برگرفته از طبیعت زیبای آذربایجان، بیشتر توسط عشایر شاهسون دشت مغان بافته می‌شود.
صنایع دستی استان اردبیل را می توان به تفکیک شهرستان ها معرفی کرد، البته تولیدات برخی از این هنرها بنا به دلایلی کاهش یافته اما گردشگران همچنان می توانند در سفر به شهرستان های استان و یا حتی در نمایشگاه های ویژه صنایع دستی اقلام خود را تهیه کنند. برای آشنایی بیشتر مسافران نوروزی استان برخی از این تولیدات را معرفی می کنیم.
اردبیل:فرش، بافی شال بافی، جوراب های پشمی، پشتی، قلاب دوزی، خورجین بافی، نقره كاری، قلمزنی، خاتم كاری، صنایع چوبی و فلزی و سفال گری صنایع دستی شهرستان اردبیل است.
نمین:مهمترین صنایع دستی شهرستان نمین قالی بافی، گلیم بافی و جاجیم بافی بوده كه قالی و گلیم ساخته دست مردم نمین جزو محصولات صادراتی شهرستان محسوب می شوند.
خلخال و كوثر:از میان هنرهای دستی معروف این دو شهرستان می توان به تهیه شال، جاجیم‌های ابریشمی و پشمی، گلیم بافی، پلاس، لباس های پشمی و کرکی و بافت مسند اشاره كرد. گفتنی است جاجیم‌های خلخال به دلیل توقف حرفه نوغان داری (پرورش كرم ابریشم) و عدم بافت جاجیم‌های ابریشمی جزو هنرهای عتیقه محسوب شده و ارزش بالایی دارد.
مشگین شهر:قالی بافی، گلیم بافی و جاجیم بافی از مهمترین صنایع دستی این شهرستان است. در این منطقه قالی ها و كناره های بادوام و ضخیم با طرح های هندسی، لچک، ترنج، كله قوچ، زرین، قلم و تک گل بافته می شوند.
گرمی:ورنی، شال بافی، خورجین و پلاس و... از تولیدات صنایع دستی این منطقه است، نوعی ورنی یا گلیم ریز فرش نما در یکی از روستاهای این شهرستان تولید می شود كه در نوع خود منحصر به فرد بوده و یكی از اصلی ترین تولیدات سنتی گرمی محسوب می شود. شال بافی نیز در روستاهای این منطقه رواج دارد.
پارس آباد:فرش مهمترین صنایع دستی شهرستان پارس آباد است. عشایر و روستاییان منطقه مغان ورنی‌های نفیسی با نقش و نگارهای زیبا تولید می كنند که بیشتر از طبیعت منطقه و شیوه زندگی عشیره‌ای آنها الهام گرفته است.