تدوین مقررات و ضوابط معماری اسلامی – ایرانی توسط شهرداری، نخستین گام در تبدیل شدن قم به الگوی معماری اصیل و بهبود سیما و منظر شهری خواهد بود.
به گزارش تابناک قم، در بسیاری از موارد قم را الگوی دیگر شهرها می‌دانند و عقیده دارند شهری که حرم کریمه اهل بیت(س) و دیگر امامزادگان در آن قرار دارد و در گذشته، مرکزی برای انتشار عقاید شیعی بوده، حالا اگر در همه زمینه‌ها امکانش را نداشته باشد، در خیلی از امور مادی و معنوی باید نمونه باشد، البته معمولا کسی به بسترهای لازم برای این الگوسازی و ظرفیت‌های موجود توجهی ندارد، بلکه فقط انتظارات هستند که بیان می‌شوند.
معماری اسلامی – ایرانی یکی از این موارد است و قم باید – یا اینگونه القا می‌شود که باید – الگویی برای دیگر شهرهای کشور باشد و ابنیه مسکونی و اداری قم، تا حد امکان نمادی از معماری اصیل دینی و هویت ایرانی ما باشند، در حالیکه این مسئله نیازمند توجه به ظرفیت‌های موجود، قانون‌مداری مسئولان و شهروندان و در نهایت، هزینه تمام شده مناسب باشد و بدون در نظر گرفتن این موارد، تنها در حد شعار و حرف باقی می‌ماند.
در این بین هر چند سازمان‌ها و نهادهای مختلف دخیل هستند و در نهایت، مالکان و سازندگان بناها، شکل و نمای ساختمان‌ها را تعیین می‌کنند، اما نمی‌توان از نقش مهم شهرداری غافل بود؛ نهادی غیردولتی که وظیفه دارد شهر را به بهترین نحو اداره کند و به یقین یکی از وجوه مدیریت صحیح، حفظ یا اصلاح ظاهر مناسب شهر است.
این شهرداری‌ها هستند که مجوز احداث ابنیه را صادر می‌کنند و پروانه ساختمانی می‌دهند و در انتها پایان کار را تایید می‌کنند و با این اوصاف، باید نقش مهمی در شکل و ظاهر آنها داشته باشند، ولی در این بین شاهد مشکلات و موانع زیادی هستیم و در نهایت، آنچه چهره شهر را تشکیل می‌دهد، نه معماری اصیل ایرانی و اسلامی، بلکه ترکیبی نامأنوس از معماری سنتی و غربی به همراه دخل و تصرف فراوان سلیقه‌های شخصی است.
علیرضا خاکی مدیرعامل سازمان بهسازی، نوسازی و زیباسازی اطراف حرم حضرت معصومه(س) که سابقه معاونت شهرداری قم را نیز در کارنامه داشته و سال‌ها در این زمینه تجربه دارد می‌گوید: «در تعاریف جدید، شهرها را موجوداتی زنده می‌دانند که نیازمند مراقبت و توجه هستند و معماری ظاهری، یکی از وجوه اهمیت دادن به آن محسوب می‌شود؛ در واقع باید گفت شهرسازی مدرن فراتر از یک مقوله فنی و مهندسی، بلکه دارای ابعاد اجتماعی فراوان است بنابراین با توجه به اینکه قم، باید الگویی برای دیگر شهرها در این زمینه باشد، ورود متخصصان حوزوی و کسانی که دغدغه دین دارند، به این مسئله ضروری است.
در طول تاریخ، قم مرکز تولید تفکر اسلامی و شیعی بوده و معماری قم نیز که نقش مهمی در زندگی فردی و اجتماعی انسان‌ها دارد، ریشه در همین اندیشه‌های دینی داشته است؛ در این زمینه می‌توان به حقیقت جالب توجهی اشاره کرد و آن هم اینکه با وجود نبود شهرداری و طرح‌های تفصیلی در سده‌های گذشته، مردم قم خودشان دست به کار می‌شدند و شهر را می‌ساختند، شهری که تمام اصول در آن رعایت شده بود ولی امروز شاهد چنین مسئله‌ای نیستیم بلکه پراکندگی در معماری و شکل و ظاهر شهر به وضوح دیده می‌شود. به عبارت دیگر شهرهای ما بازتاب‌دهنده تفکرات دینی ما نیستند».
در این باره با مصطفی سعادت‌طلب عضو هیئت علمی دانشگاه و شورای اسلامی شهر قم نیز به گفت‌وگو نشستیم؛ وی عقیده دارد اقلیم نقش مهمی در معماری هر شهر دارد و می‌گوید: «مصالحی که در حال حاضر در نماهای شهری به وفور استفاده می‌شوند از جمله شیشه و کامپوزیت، مشکلاتی را در آینده به وجود می‌آورند که از آن جمله می‌توان به انعکاس نور و جذب گرما اشاره کرد ولی مدگرایی سبب شده مردم توجهی به این مسائل نداشته باشند».
اینجاست که نقش شهرداری در سامان دادن به وضعیت موجود بیش از پیش به چشم می‌آید؛ غلامرضا جانقربان سرپرست امور معماری و شهرسازی شهرداری قم بر این باور است که هنوز فاقد ضوابط مشخص معماری در شهرداری هستیم؛ وی خاطرنشان می‌کند: «با توجه به خلأ قانونی در این زمینه، شهرداری با استفاده از ظرفیت‌های مختلف طراحی ضوابط معماری برای بدنه برخی از محورهای شهری را در دستور کار دارد به گونه‌ای که استفاده از شاخصه‌های معماری اسلامی و ایرانی در آن ملموس باشد».
سیما و منظر شهری حاصل رعایت ضوابطی مشخص در تمام محلات یک شهر است، حال اگر فاقد چنین ضوابطی باشیم یا شهروندان خود را ملزم به رعایت آنها ندانند، مشکلات کنونی نه تنها حل نمی‌شوند بلکه شاهد تناقضات بیشتر در شکل و ظاهر قم در آینده نه چندان دور خواهیم بود.
جانقربان در این زمینه می‌گوید: «علاوه بر محورهای اصلی باید زمینه‌ای برای تدوین ضابطه‌های خاص معماری در بافت‌های شهری نیز فراهم شود و شهرداری قم این مسئله را در برنامه‌های آتی لحاظ خواهد کرد، در این زمینه ویژگی‌های اقلیمی و فرهنگی قم مورد توجه قرار می‌گیرند تا در نهایت ضوابط مشخص و استانداردی برای ساخت و ساز در قم وجود داشته باشد البته پشتوانه اجرایی این قوانین، فرهنگ‌سازی و تشویق شهروندان به ساختن شهری زیبا و نشان‌دهنده فرهنگ اسلامی – ایرانی است».
به نظر می‌رسد مدیریت شهری قم برای اصلاح وضعیت موجود و سامان بخشیدن به معماری ظاهری در شهری که آشیانه اهل بیت(ع) نامیده شده، عزمی راسخ دارد و به دنبال تنظیم مقررات و ضوابطی مشخص و قابل اجرا در این زمینه است، اما آنچه در نهایت اتفاق می‌افتد، به همراهی شهروندان با شهرداری متکی است.
ساکنان یک شهر اعم از کسانی که به صورت فردی اقدام به احداث منزل مسکونی یا دفتر کار می‌کنند یا انبوه‌سازانی که کسب و کارشان، ساخت و فروش خانه است، باید نسبت به شهر خود احساس مسئولیت داشته باشند، آن را دوست بدارند و در زیباتر شدنش سهیم باشند وگرنه برای دور زدن مقررات، همیشه راهی هست.
محسن گودرزی یکی از شهروندان قمی است که هنوز مستأجر است و منزلی برای خودش ندارد اما می‌گوید ساخت خانه در زمین پدری‌اش را دنبال می‌کند؛ با او در مورد موضوع این گزارش یعنی سیما و منظر شهری و نقش شهرداری در این زمینه به گفت‌وگو می‌نشینیم و پاسخ‌هایی که می‌شنویم در نوع خود جالب است. این شهروند می‌گوید: «شهرداری سهم بسزایی در شکل‌دهی به شهر چه از نظر نمای ساختمان‌ها و چه از منظر طراحی و اجرای معابر و خیابان‌ها دارد اما مهم این است که مردم به مدیریت شهری اعتماد داشته باشند، در واقع این یک رابطه دو سویه است، به این نحو که اگر ضوابط مربوط به سیمای شهری متعادل و در حد وسع همه شهروندان باشد، نظارت درست و منطقی صورت بگیرد و مانع‌تراشی از سوی شهرداری را شاهد نباشیم، آن موقع شهروندان هم به عنوان اعضای یک جامعه شهری، خود را ملزم می‌بینند که به قوانین احترام بگذارند. بگذارید اینطور بگویم که اگر قرار باشد شهرداری مقرراتی برای منظر شهری در بعد نمای ساختمان‌های مسکونی و اداری تنظیم کند، ابتدا باید ویژگی‌های فرهنگی و اقتصادی شهروندان را در نظر بگیرد و سپس به دنبال استانداردهای دانشگاهی برود چون معمولا می‌بینیم آنچه در تئوری بیان می‌شود در عمل مطابق با واقعیت نیست. ضمن اینکه توجه به بافت غالب کنونی هم امری ضروری جلوه می‌کند و نباید با تدوین ضوابطی جدید بدون در نظر گرفتن آنچه موجود است، مشکلی بر مشکل قبلی بیافزاییم».
صحبت‌های این شهروند قابل تأمل است؛ به عبارتی به این نکته اشاره دارد که سیما و منظر شهری را نمی‌توان به صورت دیکته شده و با اعمال جریمه نافرمانی از قوانین تحمیل کرد. آنچه تاکنون اجرا شده می‌تواند مبنایی برای مقررات جدید قرار گیرد هر چند با نقطه مطلوب فاصله داشته باشد زیرا مهم، نظم‌بخشی به نمای شهری است نه ایجاد تغییرات ساختاری در هویت یک شهر.
اگر نماهای بسیار زیبا برای هر منطقه از شهر مصوب شود، اما در نهایت منظره‌ای متضاد با ابنیه قبلی ایجاد کند، خود عاملی برای ایجاد مشکلی جدید خواهد بود، از سوی دیگر سبب شکل‌گیری نوعی قیمت‌گذاری کاذب میان مالکان شده و در نهایت به نفع هیچ کس نخواهد بود بنابراین شهرداری قم با درک این مهم، به یقین اینگونه مشکلات را رصد کرده و ضوابطی را ارائه می‌کند که مانع از بروز تنش شود.
شاید قم هنوز ظرفیت‌های لازم برای الگوسازی در زمینه معماری اسلامی – ایرانی را نداشته باشد اما گام نخست برای این منظور برداشته شده و شهرداری با اولویت دادن به این مسئله، امیدها را زنده کرده است؛ امید به ساختن شهری که نماینده تفکر شیعی بوده و یکی از پله‌های رسیدن به تمدن بزرگ اسلامی خواهد بود.
منبع: فارس
