یکی از کهن ترین شهرهای ایران دامغان است که نام آن را از مغان به معنای آتش پرستان گرفته شده به به نام ده مغان معروف بود که امروزه برای تلفظ صریح تر(الف) جایگزین(ه) شده است بنای این شهر را به هوشنگ کیومرث از پادشاهان پیشدادی نسبت می دهند و گفته می شود روزگاری پایتخت اشکانیان بوده است.
دامغان را جز اقلیم چهارم دانسته اند و زمانی در مسیر راه ابریشم قرار داشته است از جمله آثار تاریخی دامغان می توان به تپه حصار، مسجد تاریخانه، پیرعلمدار، مسجد جامع، مجموعه امام زاده ها و چشمه علی اشاره کرد.
برج مهماندوست دامغان
بنای برج مهماندوست ۱۲ترک است و هرترک آن دارای طاق نما و بنای برج روی پایه ای دایره شکل قرار گرفته است در بالای برج سه ردیف مقرنس کاری بسیار زیبا و استادانه دیده می شود تزئینات برج در قسمت بالای این مقرنس ها و بر زمینه استوانه ای قرتر گرفته است
تبدیل معماری ۱۲ضلعی به استوانه، شیوه کار معماری برج مهماندوست را جز نمونه های استثنایی برج های آرامگاهی قرار داده است کتیبه ای به خظ کوفی بر گرداگرد این قسمت استوانه ای وجود دارد که تاریخ بنای آن را بع سال ۴۹۰هجری قمری بیان می کند.
این کتیبه از نظر اجزا و شیوه نگارشی بر کشیدگی هرچه بیشتر ساقه ها تکیه دارد به طور عمده در دو سوی انتهای ساقه ها شاهد دو پیچیدگی هستیم که بر روی هم قرار گرفته اند شروع حروف در پایین با برشهای خاص از شکل هندسی خارج شده است که به آنها جنبه تزئینی بخشیده است.
اهالی آبادی های مجاور این بنا را بقعه امام زاده قاسم از اولاد موسی بن جعفر علیه السلام می دانند برج مهماندوست دامغان دارای گنبدی بوده که فروریخته و ارتفاع آن بدون گنبد ۱۴.۵متر است این برج در ۱۸کیلیومتری شرق دامغان و در نزدیکی جنوب روستای مهماندوست و در بین راه دامغان-شاهرود قرار دارد.
امام زاده جعفر
امام زاده جعفر از اولاد حضرت امام سجاد(ع) است اساس بنای امام زاده جعفر را به طول معمول به دوران سلجوقی و حتی بیش از آن بع قرن چهارم نسبت داده اند حرم امام زاده با طرح چهارگوش و به ابعاد ۱۳ در ۱۳ متی است ظرح چهارگوش به کمک هشت نیم طاق مقرنس به هشت ضلعی تبدیل شده و سپس گنبد بنا، بر روی آن استوار شده است داخل بقعه سفیدکاری شده و هیچ گونه تزئیناتی ندارد.
دورتا دور سنگ روی مرقد دارای تزئینات گچ بری جالب توجهی است گنبد حرم به صورت شلجمی و از آجر ساده بنا شده و در برابر ورودی اصلی بقعه، ایوان کوچکی به قوس تیزه دار و در دوسوی آن دو طاقنامه قرار دارد که از وسط هریک دری به دو اتاق جانبی ایوان گشوده شده است.
دو سنگ نوشته مفصل به تاریخ های ۸۱۶و ۸۱۵هجری قمری وجود دارند که در دو سوی ورودی نصب شده اند و از نظر تاریخی از اعتبار فراوان برخوردارند به ویژه آنکه نکات مذکور در یکی از سنگ نبشته ها در ارتباط با وع مالیتاتهای قرن نهم در منطقه است
مقبره شاهرخ تیموری
درصحن امامزاده و در مجاورت آن یک بنای چهارضلعی آجری وجود دارد که ارتفاع آن ۱۲متر است این بنا دارای گنبدی مدور، کوچک و آجری است و به عنوان مقبره شاهرخ تیموری معروف است اما عده ای معتقد هستند که این بنا در گذشته خانقاه بوده است بر بالای در جنوبی این مقبره عبارت عربی با خط ثلث بر روی کاشی نقش شده است.
امامزاده محمد
درصحن امام زاده جعفر بنایی هشت ضلعی به مساحت ۷۵متر مربع وجود دارد که آن را بقعه امامزاده محمد از اولاد حضرت امام موسی کاظم(ع) می دانند داخل بقعه امامزاده هشت ضلعی و مرتفع و پوشش چپ و راست آن هره مانند است بنا دارای گنبددی است که ارتفاع آن حدود ۱۲متر است براساس کتیبه داخل بنا، بنای امامزاده نیز در زمان شاهرخ تیموری ساخته شده است اما در سالهای اخیر نمای خارجی آن با آجر معمولی بازسازی شده است.
گنبد چهل دختران
این برج از ابنیه دوره سلجوقی به شمار می رود بنای مذکور در سال ۴۴۶هجری به دستور ابوشجاع، موسوم به اسفاربکی بن اصفهانی از آجر ساخته شده است محیط خارجی این برج ۲۳متر و قطر داخلی آن ۵.۵در ۱۵متر ارتفاع دارد و دربالای آن نزدیک به گنبد، کتیبه ای به خط کوفی با تزئینات زیبای آجری و قطاربندی های جالب مشاهده می شود.
دربالای درب چوبی این برج، که اخیرا ساخته و نصب شده است و از طرف جنوب شرقی باز می شود کتیبه دیگری به خط کوفی وجود دارد در داخل گنبد قبری ساده و گچی به ابعاد ۷۴در ۲۱۶و ارتفاع ۳۰سانتی متر بدون هیچ گونه تزئین و سنگ نبشته وجود دارد که بین این قبر ساده با گنبد عالی آن هیچ تناسبی وجود ندارد داخل برج نیز با گچ سفید شده است.
کف مقبره حدود ۷۵سانتی متر از صحن مجاور بلندتر است و با یک پله که در مدخل آن قرار دارد با محوطه اطراف امامزاده ارتباط پیدا می کند فاصله این برج ۲۷۵سانتی متر است این مجموعه تاریخی درمرکز شهردامغان، خیابان امام خمینی و خیابان شهید فلاحی واقع شده است.
پیرعلمدار دامغان
برج پیر علمدار ییک از نمونه های بسیار ارزشمند معماری قرن پنجم ایران به صورت مخروطی پیازی شکل ساخته شده است در قسمت زیرگنبد و انتهای بدنه برج دارای تزئینات، کتیبه ای به خط کوفی نوشته شده است
براساس کتیبه خط کوفی پیرامون برج، این بنا در بین سالهای ۴۱۷تا۴۲۰هجری قمری به دستور ابوحرب بختیاربن محمدفرزند محمد ابن ابراهیم، برای پدرش ساخته شده است ابوحرب باتوجه به سروده منوچهری دامغانی حاجب دربار قابوس بن وشمگیر(فلک المعالی) پادشاه زیاری است که از جانب این پادشاه به حکومت دامغان رسید.
در داخل برج و بر روی گچ کتیبه ای به رنگ سرمه ای شنگرف و به خط کوفی نوشته شده است که یکی از آیه های سوره زمر است که در دوره های بعد به بنا افزوده شده است و با توجه به اینکه درکنار در گذشته مسجدی از دوران ایلخانی وجود داشته که تنها قسمتی از یک کتیبه آن باقی مانده و احتمالا کتیبه دوران ایلخانیان بر روی دیوار داخلی برج نوشته است این برج در محله خوریا نزدیک مسجد دامغان و در خیابان شهید مطهری دامغان قرار دارد.
بازار دامغان
این بازار دارای سه دهنه ورودی از خیابان امام و یک دهنه وردی از طرف بلوار جنوبی و ورودی دیگر از سمت میدان امام که علاوه بر این ورودی ها دارای یک ورودی فرعی از تکیه درب قلعه است سقف دالانی بازار گنبدی که این گنبدها یک درمیان دارای نورگیر است.
اکثر مغازه دارها دارای سقف گنبدی ولی بعضی از مغازه ها به خاطر تعمیرات دارای سقف مسقف هستند مغازه های جنب خیابان امام دارای دو درب ورودی و بازار دارای تویزه های جناغی که بروی نیم ستون های دیوار بازار زده شده است تقریبا در وسط بازار به علت شیب و گودی در دو دهنه برای ورود به وسیله پله به بازار راه پیدا می کند
در وسط بازار درب چوبی بزرگی است که به کاروانسرا راه داشته که اکنون فقط همین درب باقی مانده در ابتدای بازار از قسمت بلوار جنوبی به دلیل ساخت و ساز و تعمیرات توسط بازاریان و رعایت نکردن نحوه ساخت و حریم کاملا با بافت بازار مغایرت دارد در این قسمت امامزاده نور الله نیز قرار دارد
این بازار یکی از بزرگترین مراکز خرید و فروش و تجارت دامغان محسوب می شود که در مرکز شهر و در راسته خیابان امام قرار دارد.
سد شهید شاهچراغی
این سد در ۱۲کیلیومتری شمال شرق شهر دامغان و درکنار تنگه ای موسوم به بزپل و مجاور کوه چکل شیر و بر روی رودخانه چشمه علی بسته شده است هدف از ساخت شد انتقال آب رودخانه چشمه علی و آبیاری قسمتی از اراضی دشت جنوبی شهرستان و کنترل سیلابهای شمالی و رفع کمبودهای آب آشامیدنی شهرستان دامغان تایسی شد
این سد چند منظوره علاوه بر ویژگی های ذکر شده آب مورد احتیاج زراعی حدود یک هزار و ۵۰۰هکتار از اراضی دشت را که از نظر کشاورزی مستعد و حاصلخیز است را تایمن می کند این سد از نوع شنی با هسته رسی که ارتفاع آن از کف رودخانه ۵۷متر و ظرفیت آبگیری آن ۴۰میلیون مترمکعب است این منظقه اوقات خوشی برای افرادی که عازم ساری هستند فراهم می کند.
غار شیربند دامغان
غارشیربند دامغان یکی از زیباترین نمونه غارهای ایران در ۱۲کیلومتری شما شرق این شهرستان والقع شده است برای دسترسی مناسب به این غار ۱۰کیلومتر جاده قدیم آب بخشان به گردنه بشم را طی کرده تا له مزرعه خوش آب و هوای شیر بند برسید سپس ۱.۵کیلیومتذ جاده ای که در قسمت شرقی مزرعه را به طرف روستای جزن در ادامه جاده فرعی جدید الحداث سمت چپ را ۵۰۰متر به طرف شمال طی می کنید دهانه غار در کمرکش کوهی صخره ای که از بستر رودخانه ۵۰متر ارتفاع دارد واقع شده است ساختمان این غار در یک رشته فلات آهکی قرار گرفته و دارای سازندگی های فوق العاده زیبا است.
مسجد تاریخانه دامغان
مسجد تاریخانه سمنان در جنوب شرقی دامغان واقع شده و یکی از بهترین نمونه های مساجد نخستین در ایران و از قدیمی ترین بناهای پس از اسلام است. درباره تاریخانه و زمان ساخت بنای اولیه آن، صاحب نظران بسیاری بحث کرده اند. نویسنده مرآه البلدان، دستور ساخت تاریخانه را به امیر المؤمنین علی (ع) نسبت داده و آندره گدار، تاریخ ساخت این بنا را اواسط قرن دوم هجری ذکر کرده است. آرتور پوپ، ساخته شدن این مسجد را بین سال های ۱۳۰ تا ۱۷۰ هجری دانسته و محمد کریم پیرنیا تاریخ ساخت آن را حدود ۱۵۰ هجری می داند
تاریخانه دامغان، یکی از کهن ترین ساختمان ها در شیوه خراسانی است. بار بنا به شدت تحت تأثیر معماری ساسانی و ساختمان ها و کاخ های سروستان و فیروز آباد است. نقشه ساختمان بر پایه همان شبستان ستون دار است که بعدها در آن تغییراتی داده اند؛ برای نمونه، دهانه میانی در شبستان جنوبی، بلندتر و بزرگ تر شده است. نمای مسجد نیز دگرگون شده است و قوس های مازه دار (بیضوی) طاق ها به قوس های تیزه دار (جناغی) تبدیل گردیده اند. البته پاکار قوس ها (جایی که طاق شروع می شود)، تغییری نیافته است. هنوز قوس های مازه دار (بیضوی) کهن، در ساختمان دیده می شود که نشان دهنده اصالت آن است.
طرح کلی مسجد کاملاً ساده است ولی بیشتر کارشناسان آن را بسیار گیرا یافته اند؛ زیرا احساسی از شکوه و زیبایی شاهانه ارائه می کند و یکی از با شکوه ترین بناهای اسلامی است که بی شک، مظهر عظمت و اعتماد و در عین حال، فروتنی است. ساختمان از لحاظ مصالح و سبک به طور کامل به شیوه ساسانی است، حتی آجر چینی شعاعی و ابعاد آجرهای قرمز و خود ستون ها شبیه همان طرح های کاخ ساسانی است که فاصله چندانی با آن محل ندارد.
گنبد زنگوله دامغان
گنبد زنگوله دارای پلانی مستطیل شکل و در ساخت آن از خشت و گل استفاده شده است گنبد بنا مدتها پیش فرو ریخته، اما گوشه سازی های «ترنبه پتگین» جالبی از آن برجای مانده است و می توان فهمید که گنبدی زیبا بر آن استوار بوده است. بر چهار دیوار بنا، چهار طاقنما وجود دارد که از هر یک دری به بیرون ساخته اند و ارتفاع هر دیوار در حدود شش متر را شامل می شود.
ساخت بنا را به قرن هفتم هجری نسبت داده اند، اما در مورد دلایل ساخت عقاید مختلفی ابراز می گردد. وجود چند نمای قبر مانند در داخل بنا و عدم شناخت هویت واقعی بنا داستانهای بسیاری را در مورد مدفونین در زیر این گنبد بوجود آورده است.
عده ای مدفون در بنا را یکی از سرداران یعقوب لیث صفاری بنام «زنگارود» می دانند و نام زنگوله را از تغییراتی در همین نام دانسته اند و عده ای دیگر بنا را آرامگاه شاعر بزرگ مسمط گوی ایران، منوچهری دامغانی بیان داشته اند. امید است در آینده کاووشها و مطالعات گسترده جواب سوالت بی شمار اهالی و محققین را پاسخگو باشد. این بنا در جنوب غربی شهر دامغان و در پارک شهید ملایی قرار دارد.